آشنایی با فرزانگان:آیتالله ملا علی کنی
آیتالله العظمی ملا علی کنی، فقیه، اصولی و رجالی در سال 1220 قمری در کن از توابع تهران به دنیا آمد. پدرش میرزا قربانعلی آملی از باغداران و کشاورزان آن دیار بود.
مقام علمی
ملا علی از کودکی علاقه به دانش دینی نشان داد و علی رغم خواست پدر که میخواست او نیز مانند پدرانش به باغداری بپردازد، با عزمی راسخ در غیاب بستگان به خواندن دروس عربی و فقهی پرداخت و با تحمل مصائب دروس سطح را به پایان برد. سرانجام پس از گذشت بیست سال از سنش که در کن بود توانست رضایت والدین خود را کسب کند، و بیدرنگ به منظور ورود به حوزه علمیه تهران رهسپار شد.
پس از ورود به تهران، در مدرسه مروی مستقر گردید و با پیگیری تمام، دروس مقدماتی خویش را تکمیل و فقه و اصول را نیز نزد اساتید آن حوزه شروع کرد. پس از مدتی درس و بحث، برای تکمیل علم و درس به اصفهان عزیمت کرد. این شهر در نیمه اول قرن سیزدهم هجری یکی از مراکز علمی مهم شیعه بهشمار میرفت. اما بعد از مدتی آنجا را نیز برای کسب علم بیشتر ترک کرد و به حوزه علمیه نجف اشرف و کربلای معلی وارد شد. سرانجام مرحوم ملا علی کنی بعد از اینکه مجتهدی مسلم و عالمی وارسته گشت در سال 1262 قمری عراق را ترک و وارد ایران شد.
در مدتی که ملاعلی در حال تحصیل بود در شهرهای مختلف اساتید و بزرگانی را درک و از محضر ایشان کسب فیض کرده است، از آن جمله: سید اسدالله اصفهانی، شیخ محمد حسن نجفی معروف به صاحب جواهر، شیخ حسن کاشف الغطاء، شیخ مشکور حولاوی نجفی، شریف العلماء مازندرانی و سید ابراهیم قزوینی معروف به صاحب ضوابط.
آن فقیه برجسته، تربیت شاگردان را یکی از اهداف و مقاصد خود قرار داده بود. برخی از شاگردان او از این قرارند: شیخ موسی شراره عاملی، شیخ محمد باقر نجم آبادی، شیخ اسدالله تهرانی، سید محمود حیاطشاهی، سید محمد لواسانی، سید محمد مرعشی، مولا محمد علی خوانساری، ملا محمد تقی سنجابی، میرزا حسین نایب الصدر، شیخ محمد حسین گرگانی و شیخ حسین بافقی.
اما تالیفات گرانمایه ایشان بسیار است، از آن جمله: ارشاد الامه، ایضاح المشتبهات، تحقیق الدلایل فی شرح تلخیص المسائل (شامل مباحث مستقلی چون کتاب البیع، کتاب الخیارات، کتاب القضاء و کتاب الشهادات،18 کتاب الطهاره و کتاب الصلاة)، تلخیص المسایل، توضیح المقال فی علم الدرایه و الرجال، حاشیه بر قواعد، رساله در استصحاب، رساله در اوامر و نواهی، رساله در مفاهیم و مواعظ حسنه.
مرجعیت و امور عامه
هر روز که از حضور حاجی کنی در شهر تهران میگذشت، شناخت مردم از او بیشتر میشد و از آنکه مجتهد جامع الشرایطی در میانشان است، مباهات کرده، حضور او را نعمتی الهی میدانستند. به دلیل افزایش مراجعات و بنا به درخواست مقلدین سرانجام در سال 1271 قمری رساله علمیه و عملیه آن فقیه پارسا به چاپ رسید.
همچنین حدود ده سال بعد ملاعلی کنی تولیت مدرسه مروی را نیز عهده دار شد. ایشان موقعیت علمی و جایگاه معنوی دانشمندان دینی را بسیار محترم می‌شمرد و به هر وسیلهای در صدد دعوت از آنان، به منظور تدریس در مدرسه مروی بود.
در امور عام المنفعه، مرحوم کنی چون پدر دلسوز، بسیاری از یتیمان درمانده و بی سرپناه را تحت تکفل قرار داده و برای گذران زندگی آنان، مقرری مناسبی در نظر گرفته بود. همچنین ساخت آب انبار و کاروانسرا به منظور رفاه و آسایش قافله ها مثل کاروانسرایی در خاتون آباد نیز از خدمات عمومی و عام المنفعه حاجی بود.
ملاعلی کنی برای حل مشکل درمان بیمارانی که بنیه مالی ضعیفی داشتند، مکانهایی را برای پرداخت پول داروها در نظر گرفته بود تا آنان با دریافت مبلغ آن، به درمان خود اقدام کنند و با بهبود کامل از بیماری رهایی یابند.
مرحوم ملا علی کنی در مسائل سیاسی نیز مثل امور دیگر روشن و مبارز بود، و به خصوص به صدر اعظم ناصرالدین شاه یعنی محمدحسین خان سپهسالار ظر مساعدی نداشت، یک نمونه از مواردی که آیتالله کنی در آن مورد مداخله کرد را در زیر به اختصار میآوریم:
در جریان امتیاز رویتر که در سال 1289 قمری پیش آمد. جناب ملا علی نظر خوبی نداشت و باور داشت که این امتیاز موجب می‌شود اروپاییان به ایران سرایز شوند و با هجوم فرنگیان در بلاد ایران، تمامیت دینی کشور به مخاطره میافتد.
به همین سبب، نامه اعتراضآمیز و کوبندهای به ناصرالدین شاه ارسال کرد که:"کمپانی معاصر ما با تصرف آن همه اراضی متعلقه به راه آهن استحقاق انتفاع جمیع معادن و رودخانه ها و ارضی، - با حق به کار واداشتن جمیع کارکنان از رعایا- چگونه ایران را نبرد و چرا نبرد؟ خوب پس از آنکه رعایا به رضا یا به حکم، کارکنان ایشان شدند و از دادن منال دیوانی معاف ماندند، آیا به خزایه عامره از کجا و کدام مالیات و کدام نسق از زراعات چیزی بیاید؟ یا این طورها در عهدنامه نیست و یا هست و نخواهد و باید به مآل کار بر نخوردهاید...."
نفوذ کلام و اقتدار مردمی حاجی کنی، حرکت مردم را به دنبال داشت. به طوری که خواسته همگانی مردم لغو امتیاز و برکناری سپهسالار از صدراعظمی، شد. که درنهایت شاه در مرحله نخست سپهسالار را از مقام صدراعظمی عزل کرد و حکومت گیلان را به او سپرد و بیدرنگ به ملاقات ملاعلی کنی رفت و سپس مجبور به لغو امتیاز رویتر شد.
ملاعلی در کلام دیگران
مرحوم محدث قمی می‌نویسد:"حاج ملا علی مجتهد ساکن دارالخلافه (تهران) از عظمای علمای اسلام است به عزت نفس و مناعت طبع از سایرین ممتاز بود. اهل دیوان وی را رییس المجتهدین خوانند و حق تعالی او را به نفوذ امر اختصاص بخشید."
مرحوم خوانساری می‌نویسد:"او از اعاجیب دهر و اکابر علما بود. در روایت و تفسیر و حدیث و علم انساب و رجال عارف بود. در اصول و فروع استاذ و در عصر خویش مرجع خاص و عام، رأی او نافذ و در امر به معروف و نهی از منکرات خوفی به دل نداشت...."
سید زین العابدین طباطبایی حایری از دوران سخت تحصیل شیخ علی کنی چنین می‌گوید:
"در ایام طلبگی که به نجف اشرف آمده بودم من وآقای شیخ عبدالحسین شیخ العراقین و آخوند ملاعلی کنی در یک حجره از مدارس حوزه علمیه در نهایت فقر و فاقه به سر میبردیم و فقیرتر از همه حاجی کنی بود...."
اولین سفیر آمریکا در ایران، در خاطرات می‌نویسد:"... از بزرگترین مجتهدهای حالیه که به منزله رییس عدالتخانه حالیه ممالک فرنگ است، حاجی ملا علی کنی است... حاجی ملا علی شخص مسنی است و ظاهرا مایل به تجمل نیست بلکه میل به سادگی زیاد دارد، اگر چه املاک او زیاد است، مع هذا نمیخواهد جلال و ظاهر سازی به خرج دهد. وقتی در کوچه ای راه می‌رود بر قاطر سفیدی سوار می‌شود و فقط یک نفر نوکر دارد، اما جمعیت از هر طرف کوچه به جلوی او ازدحام میکنند مثل اینکه وجودی ملکوتی است، اگر یک کلمه بگوید می‌تواند اعلی حضرت شاه را از سلطنت خلع کند. وقتی به نزد اعلی حضرت شاه می‌آید پادشاه به جهت احترام او قیام تمام به عمل می‌آورد. سربازهایی که در سفارت ممالک متحده آمریکا قراول می‌کشیدند به من گفتند که اگر چه ما برای حفظ وجود شما اینجا فرستاده شدهایم، اما اگر حاجی ملاعلی امر کند همه شما را میکشیم!"
میرزا محمدمهدی لکهنوی می‌نویسد:"اینک حکم محکم ایشان مشابه ندارد. از سلطان و شاهزادگان و امرا کسی را جرأت آن نیست که بی اذن ایشان اقدام بر تکلم نماید و یا بی مشورت ایشان اجرای مطلبی نماید... امرای عصر حتی ناصرالدین شاه قاجار از وی خایف می‌بودند و شاه مذکور مکرر به خانه اش به جهت ملاقات میآمد."
وفات
سرانجام حضرت آیتالله العظمی ملا علی کنی بعد از هشتاد و شش سال خدمت به مردم و شیعه در 27 محرم الحرام سال 1306 قمری، در تهران از دنیا رفت و مردم عالمدوست آن زمان تهران با تعطیل مغازهها، به ناله و سوگواری پرداختند. پس از سه روز عزادری، مراسم تشییع پیکر مطهر حاجی برگزار شد و تشییع کنندگان بدن مطهر ایشان را تا حرم حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) مشایعت کرده و در مسجد عتیق حرم به خاک سپردند.
منابع
مکارم الآثار، محمدعلی حبیب‌آبادی، اصفهان، انجمن کتابخانه‌های عمومی اصفهان.
علمای مجاهد، محمد حسن رجبی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
پیام انقلاب، شماره هفتای و یکم.
گردآوری و تنظیم: سیدمحمد ناظمزاده قمی
سایت ابنا
