«شهید ثانی» فقیهی که سرش بریدند و پیکرش را به دریا انداختند
زین الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی، معروف به «شهید ثانی» فقیه و دانشمند بزرگ اسلام و شیعه در سیزدهم شوال 911 هجری قمری، در خانواده علم و فقاهت به دنیا آمد.
شهید ثانی مانند شهید اول از مردم جبل عامل واقع در جنوب لبنان بوده‌اند و هر دو از نوابغ نامی و مفاخر فقهاء و مجتهدین شیعه، و هر دو به جامعیت در علوم و فنون اسلامی مشهور هستند، و هر دو نیز به جرم تشیع در راه دین به شهادت رسیدند.
شهید ثانی یکی از اعیان و مفاخر فقهای نامدار شیعه و یکی از متبحرین در علوم اسلامی و یکی از استوانههای فقهی و اجتهادی در طول ادوار فقه اسلامی است که از نظر آثار و برکات وجودی کم نظیر است.
او که در قرن دهم هجری زندگی می‌کرد با تلاش و کوشش خستگی ناپذیر، فقه آل محمد صلی الله علیهم اجمعین را به نقاط مختلف جهان بسط و انتشار داد.
یکی از برکات وجودی این شخصیت بزرگوار، آن است که از وی فرزندی همچون علامه و دانشمند پارسا، ابو منصور جمال الدین حسن معروف به «صاحب معالم» به ثمر رسید که آثار گران‌بهایی همچون کتاب «معالم الدین فی الأصول» را برای جهان شیعه به یادگار نهاد.
این کتاب ارزشمند چند قرن است به عنوان کتاب درسی طلاب علوم دینی در حوزه علمی شیعه مورد استفاده قرار میگیرد و مانند کتاب پدر، یعنی «الروضة البهیة» (شرح لمعه) همچنان جاویدان و پایدار است.
تحصیلات و سفرهای جالب شهید ثانی
شهید ثانی در زمان پدر بزرگوارش، نور الدین علی بن احمد، تحصیلات مقدماتی را نزد او گذراند.
با اینکه مسافرتهای آن زمان به راحتی مسافرتهای زمان ما نبود شهید ثانی برای کسب علم و دانس مسافرتهای متعددی داشت.
وی به «میس» رفت و نزد شیخ علی بن عبد العالی میسی (متوفای 938 هجری قمری) تحصیلات خود را ادامه داد و کتابهای «شرایع الأحکام» محقّق حلی و «ارشاد» و «قواعد» علامه حلی را نزد او خواند.
او به منظور ادامه تحصیل مسافرتهای متعددی به نقاط مختلف جهان اسلام آغاز نمود.
وی پس از آن به «کرک نوح» رفت و نحو و اصول فقه را نزد سید جعفر کرکی فرا گرفت و پس از اقامتی سه ساله در جبع، در سال 937 به «دمشق» مسافرت کرد و نزد شیخ محمد بن مکّی، حکیم و فیلسوف بزرگوار، پارهای از کتب طب و حکمت و هیأت را قرایت نمود و در محضر درس شیخ احمد جابر شرکت جست و کتاب «شاطبیه» را که در علم قرایت و تجوید است، بر او خواند.
شهید ثانی در دمشق کتاب «صحیح بخاری» و «صحیح مسلم» را هم نزد «شمس الدین طولون» قرایت کرد.
این عالم خستگی ناپذیر در سال 942 هجری قمری به سوی «مصر» حرکت نمود.
در مصر نزد شانزده استاد برجسته و دانشمند به اندوختن ذخایر علمی در علوم عربی، اصول فقه، هندسه، معانی، بیان، عروض، منطق، تفسیر و سایر علوم دیگر سرگرم شد.
شهید ثانی در شوال 944 هجری قمری به زیارت خانه خدا موفق شد و در سال 946 هجری هم به زیارت ائمه هدی علیهم السلام در عراق مشرّف شد و در خلال این سفرها در زادگاهش، جبع به سر میبرد.
سال 948 هجری بود که شهید مسافرت به «بیت المقدس» را در پیش گرفت و از محضر شیخ شمس الدین بن ابی اللطیف مقدّسی اجازه روایت گرفت سپس به موطن خود مراجعت نمود.
پس از آن عزم سفر به روم شرقی نمود و در سال 949 هجری وارد قسطنطنیه شد.
این دانشمند بلند همت رسالهای را که راجع به ده علم بود نزد قاضی عسکر محمد بن محمد بن قاضی زاده رومی فرستاد. پس از ملاقات و انجام مذاکرات علمی بین آن دو، قاضی رومی به وی پیشنهاد کرد در هر مدرسهای که دلخواه اوست به تدریس بپردازد.
شهید ثانی پس از استخاره، «مدرسه نوریه» بعلبک را انتخاب کرد و از سوی قاضی مزبور، اداره امور این مدرسه به وی واگذار گشت.
شهید ثانی پس از زیارت مراقد ائمه اطهار علیهم السلام در سال 953 هجری به جبع بازگشت و اقامت دایمی در موطن اصلی خویش را برگزید و در آنجا به تدریس و تألیف آثار علمی مشغول شد.
مرجعیت شهید ثانی
شهید ثانی پس از اقامت در بعلبک، در سایه شهرت علمی، مرجعیت یافت و دانشمندان فرزانه و فضلای آن دیار، از دوردستترین بلاد برای استفاضه علمی به محضر او روی میآوردند و از برکات علمی و اخلاقی او بهره میگرفتند.
شهید ثانی مدرس مذاهب پنجگانه مسلمانان
وی در این شهر، تدریس جامعی را آغاز کرد، به این معنی که چون نسبت به مذاهب پنجگانه جعفری (امامیه)، حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی از لحاظ آگاهی علمی کاملا محیط و مسلط بود، بر اساس تمام این مذاهب پنجگانه تدریس مینمود و در حقیقت فقه مقارن و عقاید تطبیقی را تدریس می‌کرد.
مردم نیز بر حسب مذهب خود، پاسخ استفتایات خویش را از محضر او دریافت میکردند.
کار و تلاش وصف ناپذیر شهید ثانی
شهید ثانی با داشتن چنین مقام و شخصیت برجسته علمی و فقهی، در تأمین پارهای از ضروریات زندگی شخصا تلاش می‌کرد، از جمله نوشتهاند: وقتی هوا تاریک میشد و شب فرا میرسید، با الاغی که مرکب سواری او بود به خارج شهر میرفت و هیزم مورد نیاز خانوادهاش را فراهم می‌کرد.
عظمت شخصیت شهید ثانی
شیخ حر عاملی
شیخ حُر عاملی صاحب وسایل الشیعه، می‌نویسد: شیخ اجل زین الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی، شهید ثانی، شخصیت وی از لحاظ وثوق و علم و فضل و زهد و عبادت و ورع و تحقیق و تبحر و جلالت قدر و عظمت شأن و جمیع فضایل و کمالات مشهورتر از آنست که ذکر شود، و خوبی‌ها و اوصاف حمیده‌اش بیشتر از آنست که به شمارش آید، مصنفاتش نیز مشهور می‌باشد. از جماعت بسیاری از علماء خاصه و عامه در شام و مصر و بغداد و قسطنطنیه و غیره روایت کرده است.
آیت الله خوانساری
صاحب روضات الجنات، درباره شهید ثانی می‌گوید: تاکنون در جمع دانشمندان بزرگ و برجسته شیعه کسی را به یاد ندارم که از لحاظ شکوه شخصیت، سعه صدر، خوش فهمی، حسن سلیقه، داشتن نظم و برنامه تحصیلی، کثرت اساتید، ظرافت طبع، معنویت سخن و پختگی و بی نقص بودن آثار علمی به پای او برسد، بلکه این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهی و قرب منزلت، چنان مینمایاند که تالی تلو معصوم است و بلافاصله در رده پس از معصومان علیهم السلام قرار دارد.
استاد شهید مطهری
استاد مطهری در چند سطر، زندگی شهید ثانی را خلاصه کرده و نوشته است:
شیخ زین الدین، معروف به شهید ثانی از اعاظم فقهای شیعه است. مردی جامع بوده و در علوم مختلف دست داشته است. اهل جبل عامل است. جدّ ششم او «صالح» نامی است که شاگرد علامه حلّی بوده است. ظاهراً اصلًا اهل طوس بوده است؛ از این رو شهید ثانی گاهی «الطوسی الشامی» امضاء میکرده است. شهید ثانی در سال 911 متولد شده و در 966 شهید شده است. مسافرت زیاد کرده و اساتید زیاد دیده است. به مصر و دمشق و حجاز و بیت المقدس و عراق و استانبول مسافرت کرده و از هر خرمنی خوشههایی چیده است. تنها اساتید سنی او را دوازده تن نوشتهاند. و به همین جهت مردی جامع بوده است، علاوه بر فقه و اصول از فلسفه و عرفان و طب و نجوم هم آگاهی داشته است. فوق العاده زاهد و متقی بوده است. شاگردانش در احوالش نوشتهاند که در ایام تدریس شبها به هیزم کشی برای اعاشه خاندانش میرفت و صبح به تدریس مینشست. مدتی در بعلبک به پنج مذهب (جعفری، حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی) تدریس میکرده است. شهید تألیفات زیادی دارد. معروفترین تألیف او در فقه شرح لمعه شهید اول و دیگر مسالک الافهام است که شرح شرایع محقق حلّی است. شهید ثانی نزد محقق کَرَکی (قبل از آنکه محقق به ایران بیاید) تحصیل کرده است. شهید ثانی به ایران نیامد.
صاحب معالم که از معاریف علمای شیعه است فرزند شهید ثانی است.
آیت الله مطهری در جای دیگر می‌گوید: ما تاریخ را نگاه میکنیم میبینیم علمایی که زیاد مسافرت کرده و با طبقات گوناگون سر و کار داشتهاند و استادهای متنوعی در رشتههای مختلف دیدهاند (نظیر شهید ثانی) و در هر شهری با مردم بوده‌اند و فکر بازتر و وسیعتری دارند نسبت به افرادی که به اندازه آنها نابغه بوده‌اند و نبوغشان کمتر از آنها نبوده، اخلاصشان کمتر از آنها نبوده ولی همیشه در یک محیط زیسته و از محیط خود خارج نشدهاند. قهراً پختگی روح اینها برابر آنها نخواهد بود.
استادان شهید ثانی
شهید ثانی با مسافرتهای متعدد خود، در صدد یافتن اساتیدی بود که بتواند بیشترین بهره‌های علمی را از محضر آنان به دست آورد.
او از محضر درس اکثر اساتید برجسته در مذاهب پنجگانه اسلامی استفاده کرده است از جمله:
1- پدر او علی بن احمد عاملی جبعی، متوفای 925 هجری
2- شیخ علی بن عبد العالی میسی متوفای 938 هجری
3- شیخ محمد بن مکی حکیم و فیلسوف بزرگ
4- سید حسن بن جعفر کرکی
5- شمس الدین طولون دمشقی حنفی
6- شیخ ابو الحسن بکری
7- شیخ شمس الدین ابو اللطیف مقدّسی
8- ملا حسن جرجانی
9- شهاب الدین بن نجار حنبلی
10- زین الدین حرّی مالکی
و...
شاگردان شهید ثانی
شهید همان طور که استادان زیادی داشته و از آنان بهره‌های فراوانی برده است شاگردان فراوانی نیز تربیت کرده و از آنچه خود در طول سالیان دراز و با سختیهای فراوان آموخته، به دیگران نیز انتقال داده و کسان زیادی را از سرچشمه زلال دانش خویش سیراب ساخته است، تنی چند از معروفترین شاگردان دانشمند و دست‌پروردگان وی بدین قرارند:
1- سید نورالدین علی عاملی جبعی (پدر صاحب مدارک که داماد شهید بوده است)
2- سیدعلی حسینی عاملی جزینی (مشهور به صایغ)
3- شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی (پدر شیخ بهایی)
4- محمد بن حسین ملقب به حر عاملی مشغری (جد پدری صاحب وسایل الشیعه)
5- بهاء الدین محمد بن علی عودی جزینی (معروف به ابن عودی)
تألیفات شهید ثانی
در أمل الآمل آمده است که شهید ثانی پس از شهادت، دو هزار جلد کتاب از خود به جای گذاشت که دویست عدد آن به خط خود شهید بزرگوار بوده و تعدادی از آنها از آثار علمی او و مقداری نیز از مؤلفات دیگران بوده است.
تألیفات شهید ثانی از لحاظ تاریخ تألیف از «روض الجنان» آغاز میشود و به «الروضة البهیّة» پایان میگیرد، واقعا همچون روضه و بوستانی است که هر پژوهشگر دانشهای دینی را با مناظر دلانگیز خود بر سر نشاط آورده تا گم شده خود را در میان آنها بیابد و قلب او با مشاهده هر زاویهای از این بوستان و آبشخورهای آن سیراب شود و نسیم ایمان و عقیده را در سطور این تألیفات استنشاق نماید.
کتب و رسالات فقهی
1- روضات الـجـنـان فی شرح ارشاد الاذهان
2- مـسـالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام
3- الفواید العملیة فی شرح النفلیة
4- المقاصد العلیة فی شرح الالفیة
5- نتایج الافکار فی حکم المقیمین فی الاسفار
6- رسالة فی ارث الزوجة من العقار
7- رسالة فی احکام الحیوة
8- رسالة فی وجوب صلوة الجمعه
9- رسالة فی الحث علی صلوة الجمعه
10- رسالة فی تحریم طلاق الحایض الحامل المدخول بها, الحاضر زوجها
11- رسالة فی حکم طلاق الحایض الغایب عنها زوجها
12- رسالة فی تحقیق النیة
13- مناسک الحج الکبیر
14- مناسک الحج الصغیر
15- رسالة فی عدم جواز تقلید المیت
16- الفتاوی المختصره, غالبا در مسائل مربوط به عبادات است
17- رسالة فی انفعال ما البیر
18- رسالة فیما اذا احدث المجنب حدثا صغیرا فی اثنا الغسل
19- رسالة فیما اذا تیقن الحدث و الطهارة و شک فی السابق منهما
20- المسائل النجفیه
21- مسائل جبل عامل
22- رسالة فی عدم قبول الصلوة الا بالولایة
23- الـرسـالـة الاسـطنبولیة فی الواجبات العینیه
24- الـروضـة الـبـهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه
25- حاشیة المختصر النافع
26- حاشیه ارشاد الاذهان
27- حاشیه قواعد الاحکام
28- حاشیه شرایع الاسلام
کتب درایه
29- الـبـدایة فی علم الدرایة
30- شرح البدایة فی علم الدرایة
کتب اصول فقه
31- تـمـهید القواعد الاصولیه لتفریع الاحکام الشرعیه
کتب مربوط به حدیث
32- غنیة القاصدین فی اصطلاحات المحدثین
33- شرح حدیث (الدنیا مزرعة الاخرة)
34- کتاب فی الاحادیث
کتب ادعیه
35- رسالة فی الادعیه
36- رسالة فی آداب الجمعه
کلام
37- حقایق الایمان یا تحقیق الاسلام و الایمان
تفسیر
38- رسالة فی شرح بسمله
نحو
39- منظومة فی النحو
40- شرح المنظومة فی النحو
اخلاق
41- منار القاصدین فی اسرار معالم الدین
42 ـ منیة المرید فی آداب المفید و المستفید
43- مـسـکـن الـفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد
44- تلخیص مسکن الفؤاد
45- کشف الریبة عن احکام الغیبة
46- التنبیهات العلیه علی وظایف الصلوة الغیبیة
بشارت به شهادت
شیخ حسین بن عبد الصمد حارثی، پدر شیخ بهایی می‌گوید: «روزی بر شهید ثانی وارد شدم و او را متفکر یافتم. او در خویشتن فرو رفته بود. علت این حالت را از او جویا شدم، به من گفت: «برادرم! چنین میپندارم که من دومین شهید باشم (بعد از شهید اول)، زیرا در عالم رؤیا سید مرتضی علم الهدی را دیدم که مجلس ضیافتی تشکیل داده و علماء و دانشمندان امامیه و شیعه در آن شرکت داشتند.
وقتی من وارد مجلس شدم، سید مرتضی از جا برخاست و به من تهنیت گفت و دستور داد که در کنار شهید اول بنشینم.»
شهادت شهید ثانی
شهید ثانی نیز مانند بسیاری از شهدای فضیلت، قربانی مطامع دنیوی فردی فرومایه گشت. فردی که تسویه حساب خصوصی او باعث شد، چنین دانشمند با فضیلتی کشته شود.
جریان چنین بود که: دو نفر از مردم «جبع» برای مرافعه و محاکمه به شهید ثانی مراجعه کردند. او نیز طبق موازین دینی و ضوابط شرعی، دعوی را فیصله داد. شخص محکوم از این داوری به خشم آمد و نزد قاضی «صیدا» رفت و شهید ثانی را به رافضی و شیعه بودن متهم نمود.
قاضی جریان را به سلطان سلیم، حاکم روم (عثمانی) اطلاع داد و از طرف او شخصی برای دستگیر کردن شهید، مأمور شد، اما موفق به یافتن ایشان نشد.
سلطان سلیم وزیرش «رستم پاشا» را برای دستگیری شهید مأمور ساخت و گفت باید او را زنده دستگیر کنی و به اینجا بیاوری تا مذهب او برای ما روشن شود.
رستم پاشا که مطلع شد شهید به سفر حج رفته به طرف مکه رفت و در اثناء راه مکه به شهید ثانی رسید و او را دستگیر کرد. شهید ثانی از او برای انجام سفر حج مهلت خواست و او هم موافقت نمود.
در راه وقتی وارد کشور روم شدند رستم پاشا به واسطه تحریک شخصی در کنار دریا استاد بزرگوار را شهید کرد و سر بریده او را به حضور سلطان آورد. سلطان بر او برآشفت و سخت او را مورد توبیخ قرار داد.
اما خون شیخ شهید هدر نشد و با تلاش سید عبد الرحیم عباسی، رستم پاشا به جرم این قتل بزرگ، محکوم به مرگ شد.
جریان شهادت شهید ثانی در سال 966 هجری قمری رخ داد. برخی همچون سید محسن امین در اعیان الشیعه تاریخ شهادت ایشان را 965 هجری دانستهاند.
مدت سه روز جسد او بر روی زمین ماند و سرانجام پیکر شریفش را به دریا افکندند.
ابنا
